جنایات محمود افغان در اصفهان شامل محاصره ای طولانی و مرگبار، کشتار وسیع مردم و شاهزادگان صفوی، غارت اموال، و ایجاد قحطی و گرسنگی شدید بود که منجر به فاجعه ای انسانی در این شهر تاریخی شد. این رویدادها، اصفهان را به ویرانی کشاند و دورانی تاریک را رقم زد.
حمله افغان ها به ایران و سقوط سلسله صفوی، یکی از تلخ ترین و سرنوشت سازترین فصول تاریخ این سرزمین محسوب می شود. در اوایل قرن هجدهم میلادی، کشور که زمانی مقتدرترین دولت منطقه بود، به دلیل ضعف های درونی، فساد گسترده و سوءمدیریت در آستانه فروپاشی قرار داشت. در این بستر بی ثباتی، محمود افغان، رهبر قبیله غلجایی، فرصت را غنیمت شمرد و با لشکرکشی به سمت مرکز ایران، پایتخت صفوی، یعنی شهر اصفهان را هدف قرار داد. رویدادهایی که در پی این تهاجم رخ داد، نه تنها به عمر طولانی سلسله صفوی پایان داد، بلکه زخم های عمیقی بر پیکر جامعه و فرهنگ ایران بر جای گذاشت که پیامدهای آن تا سال ها ادامه داشت. این مقاله به بررسی دقیق جزئیات مربوط به این دوره، به ویژه جنایات و اعمال خشونت باری که در اصفهان تحت اشغال محمود افغان به وقوع پیوست، می پردازد.
محمود افغان که بود؟
محمود هوتکی، که به محمود افغان شهرت یافت، رهبر مقتدر طایفه غلجایی از قبایل افغان بود و نام او با سقوط سلسله قدرتمند صفویه گره خورده است. او در اوایل قرن هجدهم میلادی، با درک ضعف های عمیق داخلی ایران و بهره گیری از اختلافات قومی و مذهبی، توانست بخش های وسیعی از نواحی شرقی و مرکزی ایران را به تصرف خود درآورد. محمود در سال ۱۷۲۲ میلادی، پس از یک محاصره طولانی و طاقت فرسا، موفق به فتح اصفهان شد و شاه سلطان حسین صفوی را وادار به تسلیم کرد. با این فتح، او خود را پادشاه ایران خواند و برای مدت کوتاهی بر بخش های عمده ای از کشور حکمرانی نمود. اما دوران فرمانروایی او با مشکلات و بی ثباتی های فراوانی همراه بود.
پس از مدتی، محمود افغان که به دلیل فشارهای روحی و بیماری های جسمی دچار اختلالات روانی شدیدی گشته بود، به طرز فجیعی به دست پسرعمویش، اشرف افغان، کشته شد و اشرف جایگزین او در رهبری افغان ها گردید. شخصیت محمود افغان در منابع تاریخی، فردی خشن، بدبین و فاقد ثبات روانی توصیف شده است که در اواخر عمر خود دست به اعمال بی رحمانه و خونینی زد.
آغاز حمله افغان ها به ایران
حمله افغان ها به ایران در سال ۱۱۰۹ هجری قمری (۱۶۹۸ میلادی) آغاز شد و نقطه عطفی در تاریخ این سرزمین رقم زد. محمود افغان، رهبر قبایل غلجایی، با استفاده از ضعف مفرط حکومت مرکزی صفوی و نارضایتی های عمومی، نخستین گام های تهاجم خود را برداشت. او و نیروهایش ابتدا مناطق شرقی ایران، از جمله هرات و سیستان، را به تصرف خود درآوردند و سپس با سرعت به سمت قلب کشور، یعنی اصفهان، پایتخت صفویه، پیشروی کردند. این حمله نه تنها یک عملیات نظامی، بلکه نتیجه سال ها بی تدبیری و فساد در دربار صفوی بود که ارتش قدرتمند ایران را به نیرویی ضعیف و بی انگیزه تبدیل کرده بود.
پیشروی افغان ها به دلیل عدم مقاومت جدی و سازمان یافته، به سرعت انجام شد. هدف اصلی آنها، تسخیر اصفهان بود که نماد قدرت و شکوه صفوی به شمار می رفت. این حمله، آغازگر دوره ای از هرج ومرج، آشوب و ناامنی در سراسر ایران بود که سال ها به طول انجامید و پیامدهای ویرانگری برای مردم و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کشور داشت.
محاصره اصفهان توسط افغان ها
محاصره اصفهان توسط افغان ها، که در سال ۱۱۱۶ هجری قمری (۱۷۰۴ میلادی) آغاز شد، یکی از فجیع ترین و طولانی ترین محاصره های تاریخ ایران است. این محاصره به مدت هشت ماه به طول انجامید و به دلیل استراتژی محمود افغان برای تسلیم کردن شهر از طریق گرسنگی، به فاجعه ای انسانی تبدیل گشت. نیروهای افغان با قطع تمامی راه های ورودی و خروجی شهر، مانع از رسیدن آذوقه و کمک های خارجی به مردم اصفهان شدند. این اقدام عامدانه، به تدریج شهر را در چنگال قحطی و گرسنگی بی سابقه گرفتار کرد. وضعیت به حدی وخیم شد که مردم برای بقا به خوردن هر آنچه که یافت می شد، از جمله حیوانات خانگی، علف ها، و حتی در مواردی گزارش هایی از آدم خواری اجباری به ثبت رسیده است. بیماری های واگیردار نیز به دلیل سوءتغذیه و عدم بهداشت، به سرعت شیوع یافت و هزاران نفر را به کام مرگ کشاند.
در طول این محاصره، شاه سلطان حسین صفوی، که در کاخ خود محبوس شده بود، از خود هیچ اراده یا توانایی برای مقابله مؤثر با مهاجمان نشان نداد. ضعف و بی کفایتی دربار و فرماندهان نظامی، مقاومت شهر را به شدت تضعیف کرد و رنج و عذاب مردم را دوچندان ساخت. این محاصره نه تنها به از بین رفتن جان هزاران نفر از مردم اصفهان انجامید، بلکه روحیه مقاومت را نیز در هم شکست و زمینه را برای سقوط نهایی پایتخت صفوی فراهم آورد. این دوره، نمادی از بی رحمی و ظلم مهاجمان و ناتوانی حکومت در دفاع از مردم خود بود.
سقوط اصفهان و پایان سلسله صفوی
سرانجام، پس از ماه ها محاصره طاقت فرسا و در شرایطی که قحطی و بیماری جان مردم اصفهان را به لب رسانده بود، در سال ۱۱۲۱ هجری قمری (۱۷۲۲ میلادی)، نیروهای افغان موفق شدند دیوارهای دفاعی شهر را درهم شکسته و وارد پایتخت صفوی شوند. این واقعه، نقطه پایانی بر حکومت طولانی مدت و باشکوه سلسله صفویه بود که نزدیک به دو قرن بر ایران فرمان رانده بود. شاه سلطان حسین صفوی، که دیگر هیچ راهی برای مقاومت نداشت، مجبور به تسلیم شد و تاج و تخت خود را به محمود افغان واگذار کرد. این لحظه، نمادی از پایان یک دوران و آغاز فصلی جدید و پر از آشوب در تاریخ ایران بود.
با ورود محمود افغان به اصفهان، او خود را پادشاه ایران اعلام کرد و برای مدتی بر بخش های عمده ای از کشور حکمرانی نمود. سقوط اصفهان نه تنها به معنای از دست دادن پایتخت بود، بلکه نمادی از فروپاشی کامل ساختار سیاسی و نظامی صفویه به شمار می رفت. این رویداد، پیامدهای گسترده ای در پی داشت؛ از جمله شروع دوره ای از بی ثباتی سیاسی، هرج ومرج، و تضعیف شدید قدرت مرکزی که تا سال ها پس از آن ادامه یافت. این اشغال، آغازگر دورانی از خونریزی، غارت، و تخریب بود که اصفهان و سایر مناطق تحت تصرف افغان ها را به ویرانی کشاند.
پیامدهای حمله افغان ها به ایران
حمله افغان ها به ایران و سقوط سلسله صفوی، پیامدهای عمیق و گسترده ای بر تاریخ، جامعه و فرهنگ این سرزمین گذاشت که سال ها بر پیکر کشور سنگینی کرد. یکی از مهم ترین پیامدها، ایجاد هرج ومرج و بی ثباتی سیاسی بی سابقه بود. پس از سقوط صفویه، ایران به دوره ای از جنگ های داخلی، حکومت های محلی و منطقه ای تقسیم شد و وحدت ملی برای مدتی از بین رفت. این وضعیت، راه را برای دخالت قدرت های خارجی، از جمله عثمانی ها و روس ها، در امور داخلی ایران هموار ساخت که هر یک بخش هایی از کشور را به تصرف خود درآوردند.
از نظر اقتصادی و فرهنگی، آسیب های ناشی از محاصره ها، جنگ ها و غارت ها باعث رکود شدید اقتصادی و توقف بسیاری از فعالیت های فرهنگی و هنری شد. شهرهای بزرگ، از جمله اصفهان، که زمانی مراکز شکوفایی علم و هنر بودند، به ویرانی کشیده شدند و ثروت های ملی به تاراج رفت. تغییرات جمعیتی نیز از دیگر پیامدهای این حمله بود؛ کشته شدن هزاران نفر در جنگ و قحطی ها، و مهاجرت های گسترده، ساختار جمعیتی کشور را دگرگون ساخت.
«سقوط کشوری بزرگ به بهایی ارزان تر از این هرگز انجام نشد و کسانی که آن را عملی کردند، به هیچ وجه تصور نمی کردند بتوانند از عهده چنین کاری برآیند.»
با این حال، این دوران تاریک، زمینه را برای ظهور چهره ای قدرتمند چون نادرشاه افشار فراهم آورد. نادرشاه، با رهبری قیام علیه افغان ها و بیرون راندن آنها از ایران، توانست وحدت و امنیت کشور را بازگرداند و حتی قلمرو ایران را گسترش دهد. اما میراث بی ثباتی و ضعف داخلی که از دوران صفویه به جای مانده بود، همچنان چالش های بزرگی را برای حکومت های بعدی ایران ایجاد کرد. این دوره، یادآور اهمیت ثبات سیاسی، انسجام ملی و مدیریت صحیح برای حفظ تمامیت ارضی و اقتدار یک کشور است.
جنایات محمود افغان در اصفهان
جنایات محمود افغان در اصفهان ابعاد گسترده ای داشت و شامل اعمال خشونت بار و بی رحمانه علیه مردم و دربار صفوی بود. یکی از فجیع ترین این جنایات، محاصره طولانی شهر و ایجاد قحطی عامدانه بود که هزاران نفر از مردم اصفهان را به کام مرگ کشاند. با قطع راه های آذوقه، مردم مجبور به تحمل گرسنگی شدید شدند که به گزارش های هولناکی از آدم خواری نیز منجر شد. این سیاست، با هدف تضعیف روحیه مقاومت و تسلیم کردن شهر انجام گرفت.
پس از سقوط اصفهان، غارت اصفهان به صورت گسترده ای آغاز شد. اموال مردم، بازرگانان و حتی گنجینه های سلطنتی به تاراج رفت. این غارت ها نه تنها به اقتصاد شهر آسیب زد، بلکه ثروت های فرهنگی و تاریخی بسیاری را نیز از بین برد. اما شاید هولناک ترین جنایت محمود افغان، کشتار شاهزادگان صفوی بود. محمود که دچار جنون و پارانویا شده بود، در شب ۱۷ بهمن ۱۷۲۵، دستور داد تمامی شاهزادگان صفوی، از جمله عموهای سالخورده شاه، را به حیاط قصر بیاورند و با دستان خود، آنها را از دم تیغ گذراند. این کشتار بی رحمانه به منظور از بین بردن هرگونه تهدید احتمالی برای سلطنت او و ریشه کن کردن خاندان صفوی انجام شد. تنها دو کودک خردسال از این قتل عام جان سالم به در بردند.
علاوه بر این، کشتار مردم اصفهان و اعدام های بی شماری نیز در طول دوران اشغال توسط محمود افغان به وقوع پیوست. او نه تنها با مردم عادی، بلکه با اعیان و بزرگان شهر نیز با بی رحمی رفتار می کرد و بسیاری از آنها را به اتهامات واهی اعدام و اموالشان را مصادره می کرد. این اقدامات خشونت آمیز، فضایی از ترس و وحشت را در اصفهان حاکم کرده بود و نشانه ای از خوی ظلم و بی ثباتی روانی محمود افغان بود. این جنایات، اصفهان را به شهری ویران و مردم آن را به قربانیان بی گناه یک تهاجم خونین تبدیل کرد و تا سال ها پس از آن، خاطره تلخ این دوران در ذهن ایرانیان باقی ماند.
سوالات متداول
چه مدت اصفهان در اشغال محمود افغان بود؟
اصفهان پس از سقوط در سال ۱۷۲۲ میلادی، تا زمان مرگ محمود افغان در سال ۱۷۲۵ و جانشینی اشرف افغان، تحت اشغال و حکومت مستقیم محمود بود. در مجموع، اصفهان حدود سه سال در اشغال محمود افغان قرار داشت.
مهمترین جنایات محمود افغان در اصفهان چه بود؟
مهمترین جنایات محمود افغان در اصفهان شامل ایجاد قحطی و گرسنگی شدید از طریق محاصره، غارت گسترده اموال و ثروت های شهر، و کشتار بی رحمانه شاهزادگان صفوی بود.
علت سقوط اصفهان توسط افغان ها چه بود؟
علت اصلی سقوط اصفهان ضعف شدید نظامی و فساد داخلی در سلسله صفوی، بی کفایتی شاه سلطان حسین، و عدم توانایی در مدیریت بحران و بسیج نیروها برای مقابله با مهاجمان افغان بود.
چند نفر در محاصره اصفهان جان باختند؟
تعداد دقیق جان باختگان در محاصره اصفهان به دلیل قحطی و بیماری مشخص نیست، اما منابع تاریخی از مرگ ده ها هزار نفر، و حتی تا صدها هزار نفر، بر اثر گرسنگی، بیماری و کشتار در طول این دوره خبر می دهند.
سرنوشت شاه سلطان حسین پس از سقوط اصفهان چه شد؟
پس از سقوط اصفهان، شاه سلطان حسین مجبور به کناره گیری از سلطنت و تسلیم تاج به محمود افغان شد. او در ابتدا در اصفهان زندانی بود و سپس در دوران حکومت اشرف افغان، به دستور وی در سال ۱۷۲۵ میلادی به قتل رسید.